***
Matematiği tefekkür istidadı olarak idrak eden Osmanlı matematikçilerinden Muhyiddin Muhammed ibn Atmaca el- Kâtib, 2. Bâyezîd döneminde yaşamış defterdar katiplerindendir. Muhyiddin Muhammed ibn Atmaca el- Kâtib, hesap ilminin terakki etme meselesinde büyük emekleri olan mütefekkirlerimizdendir. İslam dünyasında matematiğin bir dalı olarak gelişen hesap ilmi, sayıların kullanımından dört işleme kadar geniş yelpazede kullanılan ilimdir.
Hesap ilminin kullanıldığı sahalar
Hesap ilmi, ticari ve hukuki işlerin yürütülmesinde, zekâta tabi olan malların tayininde, miras hususunun paylaşılmasında, kıble ve namaz vakitlerinin belirlenmesi, ağırlık, uzunluk ve hacim problemlerinde ve daha bir çok benzeri sahada hesap ilminden yararlanılmıştır.
***
Muhyiddin Muhammed ibn Atmaca el-Kâtib hakkında
Muhyiddin Muhammed ibn Atmaca el-Kâtib, 2. Bâyezîd döneminde yaşamıştır. Dönemin defterdar katiplerindendir. Maliye teşkilatının başında olan Muhyiddin Muhammed ibn Atmaca el-Kâtib, dolayısıyla Maliye memurudur. Maliye ve Muhasebe ile alakalı eserleri meşhurdur. O’nun 1494’de telif ettiği Mecmau’l-Kavâid fi Beyân Müntehab el-Fevâid (Faydalı şeylerin seçilmesinde Kurallar Derlemesi) adlı Türkçe kitabı, maliye işlemlerinde karşılaşılan problemleri çözmeye yönelik pratik bir aritmetik kitabıdır.
Mecmau’l-Kavâid fi Beyân Müntehab el-Fevâid
Mecmau’l-Kavâid kitabı üç ana bölümden oluşur. Birinci bölüm tam sayılar başlığını taşır, on altı fasıldır. İkinci bölüm kesirler üzerinedir ve bu da on altı fasıldır. Üçüncü bölüm ise, çeşitli meseleler başlığını taşır.
Müelli birinci bölümün ilk kısmında divân ve siyâkât rakamlarını tanıtmıştır. Bu rakamlar, Osmanlı maliyesinde uzun zaman kullanılmıştır.
Divan rakamları: Divan rakamları hesap işlerini oldukça kolaylaştırmıştır. Erkâm-ı divaniyye, siyakat-i Arabî gibi çeşidli adlarla anılan divan rakamları, rakamların okunuşlarının doğrudan doğruya kısaltılmış ve stilize edilmiş yazı esasına dayanır.
Siyâkât rakamları: Rakamların Arapça telaffuzunu oluşturan kelimelerin kısaltılmasından meydana gelmektedir. Rakamların telaffuzunda bulunan harfler içinde, en uygunları ve kelimeyi en iyi yansıtan harfler seçilmiştir. Mesela 5 rakamının Arapça telaffuzu “Hamze” kelimesidir. Hamze kelimesindeki “Œ” harfi, siyâkat rakamı ile beş rakamını temsil etmektedir.
Mecmau’l-Kavâid’in ilk bölümünde bu rakamların izahı ve periyodik cetveli verilmiştir. Bu rakamlar Osmanlı maliyesinde Tanzimat dönemine kadar kullanılmıştır. Özellikle siyâkat rakamları maliye işlerinde kullanılmış, rakamların kısaltılmış ve şifrelenmiş halleriyle bir takım hususi bilgilerin güvenliği sağlanmıştır. Buradaki güvenlik, hem devletin mali durumunun herkes tarafından bilinmemesi, hem de maliye işlerindeki sahtekarlıkların önüne geçmek maksadıyladır.
Birinci bölümün ikinci kısmı, Hint rakamları hakkındadır. Burada on tabanlı sayı sistemi tanıtılmıştır. Üçüncü kısım toplama, Dördüncü ve beşinci kısımlar çarpma işlemleriyle alakalıdır. Altıncı kısım iki kat alınması, yedinci kısım, yarısının alınması hakkındadır. Sekizinci kısım çıkarma hakkındadır. Dokuzuncu kısıım bölme üzerinedir. Onuncu kısım, toplamanın, çarpmanın, iki kat almanın, yarısını almanın, çıkarmanın ve bölmenin sağlaması hakkındadır.
Prof. Dr. Melek Dosay Gökdoğan hanımefendinin anlatımıyla, on birinci kısım guremâ bölmesi hakkındadır. Bu bölme, borçlunun malının alacaklılar arasında bölünmesi hakkındadır.
Kitabın on ikinci faslı, üçte birini, dörtte birini, beşte birini, alma hakkındadır. Müellif, bu hesapları yapmayı bilmeyen kimsenin bazı işlemleri yapamayacağına dikkat çekmiştir.
On üçüncü fasıl, paydaların belirlenmesi üzerinedir.
On dördüncü fasıl, miras bölümü hakkındadır.
On beşinci fasıl, orantılı dört sayı hakkındadır.
On altıncı asıl, Hintlilerden intika etmiş olan çift yanlış usulü hakkındadır.
***
Kitabın ikinci bölümü, kesirler üzerinedir ve bu bölümde on altı kısma ayrılmıştır.
Üçüncü bölümde verdiği problemleri hesap uzmanlarının bilmesinin gerekli olduğunu söyler. Zira bunlar güç işler halledilir. Bu bölüm, problem şeklinde ele alınmıştır. Ele alınan problemleri en çok kullananlar, dolayısıyla en faydalı olacaklar arasından seçdiğini belirtir. Bu bölümde 40 tane problem bulunmaktadır.
***
Kaynaklar:
George Sarton, The Study of The History of Mathematics, Harvard
University Press, 1936.
Hacı Atmaca, Mecmau’l-Kavâid, Süleymaniye Kütüphanesi, Kadızâde Mehmet, Numara: 337
Melek Dosay Gökdoğan, “Hacı Atmaca’nın ‘Mecma’ el-Kavaid’ adlı hesap kitabı
